Maqasid
Syariah, Rahmat Sekalian Alam : Hifz al-Nasb*
Salehan Bin Yatim**
Pendahuluan
Islam
adalah cara hidup yang sempurna dan komprehensif yang mana Allah
SWT telah menurunkan syariatnya yang wajib dipatuhi bagi membimbing manusia dalam
melaksanakan tanggungjawabnya sebagai khalifah di muka bumi ini. Terdapat
tujuan atau objektif tertentu di sebalik setiap pensyariatan yang telah
diturunkan. Tujuan atau objektif inilah disebut sebagai maqasid. Segala pensyariatan yang
diturunkan melalui perutusan Nabi Muhammad SAW adalah rahmat untuk seluruh alam
yang memberi keselamatan kepada manusia di dunia dan di akhirat dengan
melakukan dan menyeru kepada segala bentuk suruhan dan kebaikan serta menjauhi
larangan dan keburukan sepertimana jelas berdasarkan ayat 107, Surah al-Anbiya’ yang bermaksud :
“Dan
Tiadalah Kami mengutus kamu, melainkan untuk (menjadi) rahmat bagi semesta
alam”.
Skop perbincangan bagi penulisan ini adalah berkenaan
aspek penjagaan nasab atau keturunan yang merupakan salah satu daripada al-Dharuriyat
al-Khams di dalam Maqasid Syariah. Perbincangan ini akan merangkumi soal
cara pengiktirafan nasab, kesan daripada sabitan nasab dan seterusnya akan
tertumpu kepada peruntukan undang-undang sedia ada di Mahkamah Syariah Negeri
Selangor yang berkaitan dengan aspek penjagaan keturunan (hifz al-nasb)
secara khusus.
Islam
sendiri jelas sangat mementingkan institusi kekeluargaan yang merupakan
satu keperluan asas kepada fitrah manusia. Islam telah menggariskan beberapa
perkara bagi memelihara keturunan antaranya ialah melalui perkahwinan, tanggungjawab
kekeluargaan serta batasan pergaulan bagi perhubungan berlainan jenis. Seterusnya, bagi mencegah berlakunya kerosakan terhadap
keperluan asas ini, maka Islam juga telah melarang dan menetapkan hukuman yang keras
bagi kesalahan seperti penzinaan, jenayah rogol dan sebagainya.
Nasab atau keturunan
adalah wajib dipelihara demi menjaga sistem sosial dalam masyarakat Islam. Hal
ini kerana apabila keturunan telah rosak akibat daripada menyalahi syariat dan
tabiat semula jadi manusia. Maka, ia akan menyebabkan berlakunya kacau bilau
pada struktur institusi kekeluargaan dan seterusnya menyebabkan keruntuhan
sosial masyarakat Islam.
1.0 Pengertian Maqasid Syariah.
Secara literalnya, perkataan maqasid Syariah terdiri dari dua perkataan iaitu
maqasid dan Syariah. Perkataan maqasid (مقاصد) adalah merupakan
jama’ kepada perkataan maqsad (مقصد) yang bererti pegangan,
punca, sasaran, keadilan dan kesederhanaan.[1]
Manakala, Syariah secara lughawi bermaksud jalan menuju sumber air yang
mana ia dapat dikatakan sebagai jalan ke arah sumber kehidupan.[2] Dari segi istilahnya,
pengertian Syariah ialah hukum yang telah ditetapkan oleh Allah SWT untuk hamba-Nya
sepertimana berpandukan kepada maksud
al-Quran yang berikut :
“Kemudian Kami jadikan kamu
berada di atas satu syariat (peraturan dan undang-undang) daripada urusan
(agama) itu, maka ikutilah syariat itu dan janganlah kamu ikuti hawa nafsu
orang yang tidak mengetahui”.[3]
Justeru itu, secara ringkasnya Maqasid Syariah dapat ditafsirkan sebagai
objektif atau tujuan Syariah. Menurut Wahbah al-Zuhaily, Maqasid Syariah
didefinisikan sebagai nilai-nilai dan sasaran syara' yang tersirat dalam
segenap atau bahagian terbesar dari hukum-hukumnya. Nilai-nilai dan
sasaran-sasaran itu dipandang sebagai tujuan dan rahsia Syariah, yang
ditetapkan oleh al-Syari' dalam setiap ketentuan hukum.[4]
Al-Qardhawi pula menjelaskan ia sebagai tujuan teks dan hukum-hukum untuk direalisasikan dalam
hubungan manusia baik berupa perintah, larangan atau harus sama ada untuk
individu, keluarga, bangsa dan umat. Maksud ini juga boleh diertikan sebagai
hikmah-hikmah yang menjadi tujuan ditetapkan hukum yang disyariatkan oleh Allah
untuk hamba-Nya[5].
Menurut al-Syatibi yang menyatakan bahawa : “Sesungguhnya Syariah itu bertujuan untuk
mewujudkan kemaslahatan manusia di dunia dan di akhirat.”[6].
Maka, adalah jelas tujuan bagi setiap pensyariatan adalah menghasilkan maslahah
(kebaikan) kepada umat dan mencegah kemudaratan. Hal ini yang menjadikan Maqasid Syariah
antara eleman penting dalam Islam. Imam al-Ghazali telah menggariskan lima objektif Syariah
iaitu[7]
:
(a)
Pemeliharaan agama (hifz al-din).
(b)
Pemeliharaan jiwa (hifz al-nafs).
(c)
Pemeliharaan akal (hifz al-‘aql).
(d)
Pemeliharaan keturunan (hifz al-nasb).
(e)
Pemeliharaan harta (hifz al-mal).
2.0 Kaedah Pengiktirafan Nasab.
Mengikut Syariat
Islam, nasab anak boleh disabitkan dengan tiga kaedah utama iaitu firash,
pengakuan (iqrar) dan keterangan (bayyinah).[8]
2.1
Firash.
Doktrin al-walad lil
firasy merupakan antara mekanisme pensabitan nasab di dalam Islam. Ia
membawa maksud seseorang anak yang dilahirkan daripada ikatan perkahwinan
adalah dianggap sebagai sah taraf.[9]
Doktrin
al-walad lil firasy merupakan satu konsep yang diambil daripada hadith Rasulullah
SAW yang diriwayatkan oleh Abu Hurairah RA[10] :
الولد للفراش وللعاهر الحجر
Bermaksud
: “Anak yang lahir daripada hamparan (yang sah) berhak
disabitkan nasab keturunan dan penzina berhak dilontar dengan batu.”.
[HR Al-Bukhari, no. 6749].
Secara literalnya hadith
ini bermaksud bahawa anak yang dilahirkan di atas tilam yang dipunyai oleh
pemiliknya adalah dianggap anaknya yang sah taraf.[11]
Al-Shawkani dalam membincangkan hadith ini menyifatkan perkataan al-‘ahir
(العاهر) sebagai merujuk
kepada penzina lelaki yang tidak akan mendapat apa-apa kecuali batu iaitu
kekecewaan atau al-khibah. Terdapat juga yang berpendapat ‘batu’ itu
merujuk kepada hukuman rejam. Ia telah diputuskan sebagai kaedah yang sangat
penting dalam pensabitan nasab kepada pemilik firasy iaitu merujuk kepada satu
akad ikatan perkahwinan.[12]
Ia juga diterjemahkan sebagai merujuk kepada al-mar’ah iaitu perempuan tertentu
yang melahirkan anaknya[13].
Majoriti ulama telah meletakkan doktrin al-walad lil firasy sebagai
salah satu daripada tiga mekanisme utama bagi penentuan nasab disamping
penyaksian dan pengakuan.
Namun begitu, bukan semua perkahwinan boleh dijadikan asas kepada sah taraf
yang dimaksudkan. Mengikut para fuqaha’, ia perlu mencapai tempoh enam bulan
sebelum anak itu dilahirkan.[14] Pandangan ini adalah berasaskan kepada pengertian dua ayat
al-Quran yang berkaitan dengan masalah berkenaan. Ayat pertama ialah firman
Allah SWT dalam surah al-Ahqaf, ayat 15 yang bermaksud :
“…sedang tempoh mengandungnya beserta dengan tempoh menceraikan susunya
ialah dalam masa tiga puluh bulan…”
Sementara ayat kedua pula ialah firman Allah SWT di dalam surah Luqman,
ayat 14 yang bermaksud :
“…dan tempoh menceraikan susunya ialah dalam masa dua tahun... ”
Merujuk kepada ayat yang pertama, Allah SWT telah
menyebut tempoh hamil bersama menyusu adalah selama 30 bulan. Manakala, di
dalam ayat kedua pula Allah SWT menjelaskan tempoh menyusu selama dua tahun
bersamaan 24 bulan. Maka, mengikut kaedah kompromi yang dikombinasikan ketentuan
waktu yang ada dalam ayat pertama dengan dikurangkan dengan ketentuan waktu
yang ada dalam ayat kedua, maka akan diperoleh baki sebanyak enam bulan dan
enam bulan tersebut adalah merupakan waktu minimum atau terpendek bagi tempoh
sesorang perampuan itu hamil.[15] Menurut pendapat mazhab Hanafi,
anak yang diperoleh oleh pasangan yang berkahwin secara sah boleh disabitkan
nasabnya kepada si suami apabila anak tersebut dilahirkan enam bulan daripada
tarikh akad.[16] Namun, jumhur berpandangan bahawa apa yang dimaksudkan dengan
enam bulan itu bukan merujuk kepada tempoh akad nikah, bahkan juga merujuk
kepada awal tempoh kemungkinan persetubuhan boleh berlaku antara pasangan suami
isteri berkenaan.[17]
Hal ini kerana perkataan al-firash (الفراش) dalam hadis
berkenaan bermaksud isteri yang disetubuhi.[18]
Enam bulan yang dimaksudkan juga adalah merujuk kepada perkiraan di dalam
sistem kalender hijrah.[19]
Oleh kerana sifat kalender hijrah yang mempunyai bilangan hari yang tidak
tetap, sama ada 29 atau 30 hari, terdapat perbahasan ulama’ mengenai bilangan
keseluruhan hari yang merujuk kepada enam bulan tersebut.[20]
Seterusnya, melihat kepada satu syarat lain ialah
berkenaan tempoh maksimum yang mana anak berkenaan perlu dilahirkan dalam
jangka masa perkahwinan yang tidak lebih dari tempoh yang ditetapkan. Menurut
mazhab Hanafi, tempoh yang dimaksudkan ialah selama dua tahun.[21]
Mazhab Syafi’i dan Hanbali pula menetapkan tempoh empat tahun berdasarkan
kepada keadaan kehidupan pada masa itu yang mana perempuan suku Bani ‘Ajlan mengandung
selama 4 tahun.[22]
Sementara mazhab Maliki pula berpendapat
lima tahun yang mana menurut Imam Malik yang mendengar ada perempuan yang mengandung
selama tujuh tahun.[23] Menurut al-Shaykh Muhammad Abu Zahrah, hukum seperti ini
tidak dijelaskan oleh nas. Sebaliknya ditentukan secara andaian semata-mata.[24]
Menurut beliau lagi, kajian kuantitatif yang dilakukan pada zaman kita ini
menunjukkan tiada kes yang boleh mendokong teori yang mengatakan lima, empat atau
dua tahun. Malahan, kebanyakan kes yang didapati adalah selama sembilan bulan.[25]
Beliau selanjutnya menyatakan bahawa tempoh paling panjang yang boleh
ditolakansur ialah selama setahun berdasarkan kepada prinsip ihtiyat (bercermat).[26]
Selain itu, menurut Dr. Wahbah al-Zuhaili dalam penulisannya
menyatakan bahawa sebab-sebab sabit nasab disebelah bapa ialah[27]
:
(a)
Perkahwinan yang sah.
(b)
Perkahwinan yang fasid.
(c)
Persetubuhan yang syubhah.
Perkahwinan yang fasid
dalam menentukan nasab adalah sama seperti perkahwinan yang sah kerana sebagai langkah
berhati-hati dalam menentukan nasab demi untuk mencerahkan hidup anak. Syarat-syarat
bagi menentukan nasab dengan sebab perkahwinan yang fasid ada tiga[28]
:
(a)
Suami terdiri daripada orang yang boleh menghamilkan
iaitu baligh di sisi ulama’ Maliki dan Shafie.
(b)
Berlaku persetubuhan dengan perempuan atau pun khalwat
pada pendapat ulama’ Maliki. Jika tidak berlaku persetubuhan selepas
perkahwinan fasid maka tidak sabit nasab kerana khalwat pada perkahwinan
fasid sama seperti perkahwinan yang sah kerana berpeluang untuk melakukan
persetubuhan.
(c)
Perempuan melahirkan anak selepas enam bulan atau
lebih dari tarikh persetubuhan atau khalwat di sisi ulama’ Maliki dan dikira
dari tarikh persetubuhan di sisi ulama’ Hanafi. Tidak ternafi nasab daripada
lelaki itu kecuali dengan li’an pada pendapat Mazhab Maliki, Shafie, dan
Hanbali.
Persetubuhan syubhah
pula ialah hubungan jenis bukan zina yang tidak berasaskan kepada akad
perkahwinan yang sah atau perkahwinan yang fasid.[29]
Merujuk sabda Nabi SAW ada menyebut di dalam hadith yang berbunyi[30]
:
قوله: (بشبهة في حقه كأن ظنها زوجته أو أمته) أو وطئ
الأمة المشتركة بينه وبين غيره أو أمة فرعه , وكذا لو وطئ بجهة قال بها عالم يعتدّ بخلافه بحيث يصح تقليده.
Maksudnya : “..wati’
shubhah itu pada hakikatnya seperti
dizan (sangka) bahawa perempuan itu adalah isterinya atau hambanya atau hamba yang dikongsi baginya dengan
lelaki-lelaki lain atau hamba kepada furu’ (lelaki tersebut), begitu juga jika
dia menyangka orang yang disetubuhi itu diyakini adalah isterinya atau hambanya
tetapi bukan yang disangka, dalam keadaan itu sah pegangannya..”
2.2
Pengakuan (iqrar).
Pengakuan nasab terbahagi kepada dua iaitu pengakuan
kepada diri sendiri (pengaku) dan pengakuan terhadap orang lain.[31]
Contoh pengakuan yang melibatkan diri pengaku ialah pengakuan seseorang bapa bahawa
orang lain sebagai anaknya atau sebaliknya iaitu pengakuan anak tentang
bapanya.[32] Seorang lelaki jika mengakui seseorang anak adalah anaknya, tertakluk
kepada beberapa syarat iaitu :
(a)
Keadaan fizikal. Contohnya kedua-duanya berada pada peringkat umur yang
sesuai untuk dianggap sebagai bapa dan anak.
(b)
Anak tersebut tidak diketahui nasabnya.
(c)
Pengakuan tersebut dibenarkan oleh orang yang diakui sekiranya orang
yang diakui itu adalah mukallaf.
(d)
Pengakuan tidak melibatkan orang
ketiga.
Pengakuan
yang melibatkan orang lain iaitu melibatkan orang lain seperti datuk dan
sebagainya memerlukan kepada pengakuan tambahan bagi menguatkan pengakuan
tersebut.
2.3
Keterangan (bayyinah)
Pengakuan adalah suatu hujah yang hanya diterimapakai khusus ke atas orang
yang membuat pengakuan sahaja, tetapi tidak terpakai ke atas orang lain.[33]
Lantaran itu, sekalipun persoalan nasab boleh ditimbulkan melalui bukti
pengakuan, namun ia tidak kukuh dan terdapat kemungkinan bahawa pengakuan
tersebut boleh dibatalkan melalui keterangan saksi.[34]
Jenis penyaksian yang boleh menentukan nasab sebagaimana keterangan yang
lepas ialah saksi dua orang atau seorang bagi lelaki dan dua orang perempuan di
sisi Abu Hanifah dan Muhammad. Menurut mazhab Maliki dua orang saksi lelaki sahaja.
Manakala, ulama‘ Shafi’i, Hanbali dan Abu Yusuf disaksikan oleh semua ahli
waris.[35]
Apabila seseorang melihat atau mendengar sendiri mengenai fakta tentang suatu
nasab, maka bolehlah ia menjadi saksi. Namun, jika berlaku sebaliknya, maka ia
tidak harus menjadi saksi.
Para fuqaha’ empat mazhab berpendapat tentang harusnya menentukan
nasab dengan kesaksian melalui pendengaran sebagaimana dalam masalah
perkahwinan, persetubuhan dengan isteri susuan, kelahiran dan kematian.[36]
Walau bagaimanapun, para fuqaha’
berselisih pendapat tentang maksud pengdengaran (tasamu’).[37]
3.0 Kesan Sabitan Nasab.
Terdapat pelbagai hukum kesan daripada sabitan nasab.
Antaranya ialah [38]:
(a)
Hukum perkahwinan yang melibatkan perkara halal dan
haram.
(b)
Tanggungjawab nafkah.
(c)
Al-Wilayah dan
kedudukannya.
(d)
Pembahagian harta pusaka.
4.0 Kedudukan Dan Hak Anak Tak Sah Taraf Menurut Hukum Syarak.
4.1 Nasab Keturunan dan Penamaan.
Terdapat perbezaan pendapat mengenai anak tak sah taraf yang dilahirkan
tanpa firash, yakni ibu kepada anak tersebut tidak berada dalam ikatan
perkahwinan. Jumhur ulama’ berpendapat bahawa tidak harus disambungkan nasab
anak tak sah taraf dengan bapa biologinya.[39] Manakala terdapat segelintir ulama’ yang mengharuskannya
seperti Muhammad bin Sirrin dan Ibn Taimiyyah serta diperkukuhkan oleh anak
muridnya, Ibn Qayyim, Hassan al-Basry dan Ibrahim al-Nakha’iy yang berpendapat
bahawa harus menghubungkan anak tak sah taraf dengan lelaki yang menyetubuhi
ibunya setelah dikenakan hukuman hudud.[40] Berdasarkan firman Allah SWT di dalam Surah al-Ahzab ayat 5 :
Maksudnya : “ Panggilah anak-anak itu dengan
ber"bin"kan kepada bapa-bapa mereka sendiri; cara itulah yang lebih
adil di sisi Allah ”.
4.2 Tanggungjawab
Memberi Nafkah.
Segala nafkah dan kos sara hidup anak tak sah taraf adalah menjadi
tanggungjawab ibunya. Ini kerana anak tersebut dinasabkan kepada ibunya dan
bukan kepada lelaki yang menyebabkan kelahirannya.
4.3 Hak
Mewarisi Harta Pusaka.
Anak tak sah taraf tidak terpuus hubungan dengan ibunya. Maka kedua-duanya
boleh mewarisi antara satu sama lain. Sekiranya ibunya meninggal dunia, maka ia
mempunyai hak untuk mewarisi harta pusaka ibunya bersama-sama ahli waris yang
lain. Begitulah sebaliknya jika ia meninggal terlebih dahulu. Seseorang anak
tak sah taraf tidak boleh sama sekali mewarisi harta pusaka orang yang
menyebabkan kelahirannya (bapanya yang tak sah taraf) kerana ia bukan ahli
waris, begitu juga sebaliknya bapa itu tidak berhak untuk mewarisi harta
pusakanya.
4.4 Hak
Perwalian dalam Perkahwinan dan Penjagaan.
Wali kepada anak tak sah taraf secara amnya adalah terletak kepada ibunya.
Walau bagaimanapun perwalian dalam pernikahan anak perempuan tak sah taraf
ditetapkan kepada wali hakim. Ini kerana seseorang perempuan tidak sah menjadi
wali di dalam urusan perkahwinan. Lelaki yang menyetubuhi ibunya sebelum akad
nikah yang sah, sama ada ia (lelaki) berkahwin atau tidak dengan ibunya selepas
itu, tetap tidak sah menjadi walinya. Berhubung dengan penjagaan anak tak sahtaraf
adalah dipertanggungjawabkan sepenuhnya kepada ibu dan saudara mara sebelah
ibunya kerana tiada bukti yang boleh disabitkan siapakah sebenarnya lelaki yang
melakukan perbuatan terkutuk itu. Walau bagaimanapun perkahwinan seseorang anak
tak sahtaraf (perempuan) dengan seseorang lelaki biasa adalah sah.
4.5 Hubungan
Mahram.
Perhubungan anak tak sah taraf dengan anak-anak dan ahli keluarga sebelah
ibunya yang lain adalah hubungan kekeluargaan yang satu. Tetapi perhubungan ini
tidak boleh diperluaskan kepada keluarga bapanya yang tidak sah itu. Jika dia
seorang perempuan maka wuduknya dan wuduk suami ibunya tidak batal apabila
bersentuhan. Pergaulan antaranya dan suami ibunya adalah pergaulan anak tiri
dengan bapa tirinya.
4.6 Kematian
dan Perkara yang Berkaitan
Seseorang anak tak sah taraf yang belum baligh adalah mengikut hukum agama
ibunya. Jika ibunya beragama Islam, maka ia dihukum sebagai seorang yang
beragama Islam. Dengan demikian, mayatnya hendaklah diurus secara pengurusan
jenazah Islam. Jika ibunya bukan seorang Islam maka ia dihukum sebagai seorang
yang bukan beragama Islam, sekalipun lelaki yang menyetubuhi ibunya itu seorang
Islam.
5.0 Peruntukan Undang-Undang.
Dalam konteks
perundangan Islam di Malaysia, perkara yang berkaitan dengan nasab bagi orang
Islam telah digubal dan diperuntukkan di bawah Akta/Enakmen Undang-Undang
Keluarga Islam di Negeri-Negeri. Peruntukan di dalam setiap undang-undang itu
telah digubal berdasarkan hukum Syarak dengan mengambil kira prinsip siasah
syar’iyyah bagi memastikan konsep keadilan terus terpelihara. Peruntukan undang-undang yang akan diperjelaskan di sini
adalah memfokuskan kepada peruntukan undang-undang syariah yang telah
diperuntukkan di Negeri Selangor. Antara peruntukan undang-undang tersebut ialah
:
5.1 Bidang
Kuasa Mahkamah Untuk Menentukan Sabitan Nasab.
Permohonan untuk kesahtarafan anak bagi
pensabitan nasab adalah di bawah bidang kuasa Mahkamah Rendah Syariah untuk
mendengar dan memutuskannya. Ini berdasarkan peruntukan seksyen
62 (2) (b) Enakmen Pentadbiran Agama Islam (Negeri Selangor) 2003 yang
memperuntukkan bahawa :
“Mahkamah
Rendah Syariah hendaklah dalam bidang kuasa Mal, mendengar, dan memutuskan
semua tindakan dan prosiding yang Mahkamah Tinggi dibenarkan mendengar dan
memutuskannya dalam mana jumlah atau nilai hal perkara yang dipertikaikan tidak
melebihi tiga ratus ribu ringgit atau yang tidak dapat dianggarkan dengan wang
(tidak termasuk hadhanah dan harta sepencarian).”
Berdasarkan seksyen 61 (3) (b)
Enakmen yang sama juga telah memperuntukkan :
“Mahkamah
Tinggi Syariah hendaklah...
(b) dalam
bidang kuasa Malnya, mendengar dan
memutuskan semua tindakan dan prosiding jika semua pihak dalam tindakan atau
prosiding itu adalah orang Islam dan tindakan atau prosiding itu adalah berhubungan
dengan :
i-
pertunangan, perkahwinan, ruju’, perceraian,
pembubaran perkahwinan (fasakh), nusyuz, atau pemisahan kehakiman (faraq)atau
apa-apa perkara yang berkaitan dengan perhubungan antara suami dan isteri;”
5.2 Permohonan
Kesahtarafan Anak.
Permohonan ini hendaklah difailkan di
bawah kod kes bernombor 006 dengan merujuk kepada peruntukan seksyen 111 Enakmen Undang-Undang Keluarga Islam
(Negeri Selangor) 2003 yang memperuntukkan bahawa :
“Jika
seseorang perempuan yang berkahwin dengan seseorang lelaki melahirkan seorang
anak lebih daripada enam bulan qamariah dari tarikh perkahwinannya itu atau
dalam masa empat tahun qamariah selepas perkahwinannya itu dibubarkan sama ada
oleh sebab kematian lelaki itu atau oleh sebab perceraian, dan perempuan itu
pula tidak berkahwin semula, maka lelaki itu hendaklah disifatkan sebagai bapa
anak itu, tetapi lelaki itu boleh, dengan cara li’an atau kutukan, menafikan
anak itu sebagai anaknya di hadapan Mahkamah.”
Penafian nasab secara li’an
telah diperjelaskan di dalam peruntukan seksyen 51(1) enakmen yang sama :
“Jika pihak-pihak kepada sesuatu
perkahwinan telah mengangkat sumpah dengan cara li’an mengikut Hukum Syarak di
hadapan Hakim Syarie, apabila penghakiman, maka Hakim Syarie itu hendaklah
memerintahkan mereka difaraqkan dan dipisahkan dan hidup berasingan
selama-lamanya.”
Peruntukan seksyen 112 enakmen
yang sama juga telah menjelaskan tentang persoalan kelahiran anak yang lebih
empat tahun selepas pembubaran perkahwinan yang mana menyatakan seperti berikut
:
“Jika anak itu dilahirkan lebih daripada
empat tahun qamariah selepas perkahwinan itu dibubarkan sama ada oleh sebab
kematian lelaki itu atau oleh sebab perceraian, lelaki itu tidak boleh
disifatkan sebagai bapa anak itu melainkan jika lelaki itu atau mana-mana
warisnya menegaskan bahawa anak itu adalah anak lelaki itu.”
5.3 Sabitan
Anak Tak Sah Taraf.
Apa
yang dinyatakan tentang anak yang disifatkan tak sah tarafnya adalah kembali merujuk
kepada peruntukan seksyen 111 Enakmen Undang-Undang Keluarga Islam (Negeri
Selangor) 2003 yang telah menjelaskan bahawa :
“Jika
anak itu dilahirkan lebih daripada empat tahun qamariah selepas perkahwinan itu
dibubarkan sama ada oleh sebab kematian lelaki itu atau oleh sebab perceraian,
lelaki itu tidak boleh disifatkan sebagai bapa anak itu melainkan jika lelaki
itu atau mana-mana warisnya menegaskan bahawa anak itu adalah anak lelaki itu”.
Selain itu, peruntukan seksyen
113 enakmen yang sama juga telah menjelaskan :
“Jika
seorang perempuan, yang tidak berkahwin semula, membuat satu pengakuan bahawa
tempoh ‘iddahnya telah tamat, sama ada ‘iddah itu adalah oleh sebab kematian
atau perceraian, dan perempuan itu kemudiannya melahirkan seorang anak, maka
suami perempuan itu tidak boleh disifatkan sebagai bapa anak itu, melainkan
jika anak itu telah dilahirkan kurang daripada empat tahun qamariah dari tarikh
perkahwinan itu dibubarkan oleh sebab kematian suaminya atau oleh sebab
perceraian”.
Terdapat
juga fatwa mengenai garis panduan anak tak sah taraf menurut hukum syarak di
Negeri Selangor yang telah diwartakan pada 28 April 2005 yang menjelaskan sighah
berkaitan anak tak sah taraf menurut hukum syarak adalah :
(a) Anak yang dilahirkan tanpa nikah sama ada
hasil daripada zina,rogol atau melalui cara saintifik yang bertentangan dengan
hukum syarak.
(b) Anak yang dilahirkan kurang daripada enam
bulan dua lahzah qamariah dari waktu ‘imkan ad-dukhul’ dan bukan
hasil daripada persetubuhan syubhah.
(c) Anak yang dilahirkan lebih daripada enam
bulan dua lahzah qamariah dari waktu ‘imkan ad-dukhul’ selepas
akad yang sah dan ada bukti dari segi syarak bahawa anak tersebut ialah anak
tanpa nikah melalui iqrar (pengakuan) mereka yang berkenaan (suami dan isteri
tersebut atau salah seorang daripadanya), atau empat orang saksi yang memenuhi syarat-syarat
hukum syarak.
5.4 Persetubuhan
Syubhah.
Tempoh
maksimum hamil seorang perempuan menurut mazhab Shafie dan Hanbali adalah empat
tahun. Hal ini bertepatan dengan peruntukan seksyen 114 Enakmen
Undang-undang Keluarga Islam (Negeri Selangor) 2003 menyatakan bahawa :
“Jika
seorang lelaki melakukan persetubuhan syubhah dengan seorang perempuan, dan
kemudiannya perempuan itu melahirkan seorang anak dalam tempoh antara enam
bulan qamariah hingga empat tahun qamariah selepas persetubuhan itu, maka lelaki
itu hendaklah disifatkan sebagai bapa anak itu.”
5.5 Pengakuan Yang Mensabitkan Nasab.
Pengakuan
pihak-pihak terhadap anak yang dilahirkan membolehkan anak tersebut dinasabkan kepada
bapa dan dikategorikan sebagai anak sah taraf apabila pengakuan itu telah
memenuhi syarat-syarat yang ditetapkan sebagaimana peruntukan seksyen 115
Enakmen Undang-undang Keluarga Islam (Negeri Selangor) 2003 :
“Jika
seseorang lelaki mengaku seorang lain, sama ada dengan nyata atau dengan
tersirat, sebagai anaknya yang sah, lelaki itu hendaklah disifatkan sebagai
bapa anak itu jika, syarat-syarat yang berikut dipenuhi, iaitu—
(a) tiada seseorang lain disifatkan sebagai bapa
anak itu;
(b) perbezaan antara umur lelaki itu dengan umur
anak itu memunasabahkan pertalian antara mereka sebagai bapa dan anak;
(c) jika anak itu telah akil baligh, di mana dia
boleh membuat keputusan, anak itu telah mempersetujui tentang dia diakui
sebagai anak;
(d) lelaki dan ibu anak itu mungkin boleh
disatukan dengan sah dalam perkahwinan pada masa pembenihan;
(e) pengakuan itu bukannya cuma mengakui anak itu
sebagai anaknya, bahkan mengakui anak itu sebagai anak sahtarafnya;
(f) lelaki itu adalah berkeupayaan membuat
kontrak;
(g) pengakuan itu dibuat dengan tujuan
semata-mata untuk memberi taraf kesahtarafan; atau
(h) pengakuan itu adalah jelas maksudnya dan anak
itu adalah diakui sebagai anak kandungnya.”
Manakala, pengakuan oleh perempuan yang
sedang dalam ‘iddah pula dapat dilihat di dalam peruntukan seksyen
117 enakmen yang sama :
“Jika orang yang membuat pengakuan itu
adalah seorang perempuan yang berkahwin atau yang sedang dalam ‘iddah, suami
perempuan itu tidak boleh disifatkan sebagai bapa kepada orang yang diakui itu
melainkan jika pengakuan perempuan itu disahkan oleh suaminya itu atau disahkan
dengan keterangan.”
Sementara, peruntukan seksyen 118 dari enakmen yang sama juga turut memperuntukkan
peruntukan tentang pengakuan orang lain yang mengakui sebagai ibu atau bapa.
Manakala, peruntukan seksyen 119 pula memperuntukkan tentang pengakuan
orang lain sebagai anak kepada ibu atau bapa.
Seksyen 118 Enakmen
Undang-undang Keluarga Islam (Negeri Selangor) 2003 :
“Jika
seseorang mengakui seorang lain sebagai bapa atau ibunya, maka pengakuan itu,
jika disetujui atau disahkan oleh orang yang diakui itu, sama ada dalam masa
hayat atau selepas kematian orang yang mengakui itu, adalah menjadi suatu
kekeluargaan yang sah, setakat mana perhubungan di antara bapa atau ibu dengan
anak itu sahaja, dengan syarat bahawa memandang kepada umur orang yang membuat
pengakuan dan umur orang yang diakui itu maka adalah munasabah orang yang
diakui itu menjadi ibu atau bapa kepada orang yang mengakui sedemikian.”
Seksyen 119 Enakmen
Undang-undang Keluarga Islam (Negeri Selangor) 2003 :
“Jika
seseorang mengakui seorang lain sebagai seorang keluarga, selain sebagai
seorang anak, ibu, atau bapa, pengakuan itu tidak boleh menyentuh mana-mana
orang lain melainkan orang lain itu mengesahkan pengakuan itu.”
Walau bagaimanapun, peruntukan seksyen 116 enakmen yang sama telah
menjelaskan bahawa :
“Anggapan yang berbangkit dari
pengakuan yang dibuat oleh seseorang bahawa dia adalah bapa kepada seseorang
yang diakuinya sebagai anak boleh dipatahkan hanya dengan—
(a)
penolakan di pihak orang yang telah diakui sebagai anak
itu;
(b)
bukti bahawa perbezaan umur antara pihak yang mengaku dan
pihak yang diakui adalah sebegitu kecil, atau bahawa umur pihak yang diakui
adalah sebegitu tinggi, hingga menyebabkan pertalian yang dikatakan itu
mustahil dari segi fizikal;
(c)
bukti bahawa pihak yang diakui itu adalah sebenarnya anak
seorang lain; atau
(d)
bukti bahawa ibu anak itu tidak mungkin menjadi isteri
yang sah kepada pihak yang mengaku pada masa percantuman benih anak itu.
Seterusnya, peruntukan seksyen 120 enakmen yang sama turut
menegaskan bahawa setiap pengakuan yang dibuat berhubung dengan sabitan nasab
adalah tidak boleh dibatalkan :
“Sesudah sahaja pengakuan atau
pengesahan dibuat tentang pertalian sebagai bapa dan anak atau tentang
perkeluargaan atau persaudaraan, maka pengakuan atau pengesahan itu tidak boleh
dibatalkan.”
5.6 Tanggungjawab Tanggungan Nafkah Bagi Anak
Tak Sah Taraf.
Peruntukan seksyen 81 (1) Enakmen Undang-undang Keluarga Islam (Negeri Selangor)
2003 telah menjelaskan
tentang pihak yang berkewajipan untuk menanggung nafkah anak tak sah taraf sepertimana
yang berikut :
“Jika seseorang perempuan cuai
atau enggan menanggung nafkah seseorang anaknya yang tak sah taraf yang tidak
berupaya menanggung nafkah dirinya, melainkan seorang anak yang dilahirkan
akibat rogol, Mahkamah boleh, apabila hal itu dibuktikan dengan sewajarnya,
memerintahkan perempuan itu memberi apa-apa elaun bulanan yang difikirkan
munasabah oleh Mahkamah.”
5.7 Hak Penjagaan Anak Tak Sah Taraf.
Seksyen 86 Enakmen Undang-undang Keluarga Islam (Negeri Selangor) 2003 telah menetapkan bahawa :
“Penjagaan
kanak-kanak tak sah taraf adalah semata-mata pada ibu dan saudara mara ibu.”
5.8 Perwalian.
Peruntukan seksyen
7(2) Enakmen Undang-undang
Keluarga Islam (Negeri Selangor) 2003 telah menetapkan bahawa orang
yang boleh mengakadnikahkan perkahwinan bagi anak tak sah taraf ialah wali Raja
:
“Jika sesuatu perkahwinan itu
melibatkan seorang perempuan yang tiada mempunyai wali dari nasab, mengikut
Hukum Syarak, perkahwinan itu hendaklah diakadnikahkan hanya oleh wali Raja.”
5.9 Kesalahan Yang Boleh Merosakkan Nasab.
Syariat Islam telah menggariskan
perkara yang perlu dijauhi dan tidak boleh dilakukan oleh setiap individu demi
menjaga nasab keturunan. Perbuatan yang dianggap sebagai satu kesalahan yang
boleh merosakkan nasab telah diperuntukkan pada Bahagian IV yang bertajuk Kesalahan Yang Berhubungan Dengan
Kesusilaan di dalam Enakmen Jenayah Syariah (Negeri Selangor) 1995. Antara
kesalahan tersebut ialah :
(a)
Perbuatan sumbang mahram
yang diperuntukkan di dalam peruntukan seksyen 22 Enakmen Jenayah Syariah
(Negeri Selangor) 1995 yang menyatakan seperti berikut :
“Mana-mana
orang yang melakukan perbuatan sumbang mahram adalah melakukan suatu kesalahan
dan apabila disabitkan boleh didenda tidak melebihi lima ribu ringgit atau
dipenjarakan selama tempoh tidak melebihi tiga tahun atau disebat tidak
melebihi enam sebatan atau dihukum dengan mana-mana kombinasi hukuman itu.”
(b)
Pelacuran sepertimana peruntukan seksyen
23 enakmen yang sama yang menjelaskan bahawa :
“(1)
Mana-mana orang perempuan yang melacurkan dirinya adalah melakukan suatu
kesalahan dan apabila disabitkan boleh didenda tidak melebihi lima ribu ringgit
atau dipenjarakan selama tempoh tidak melebihi tiga tahun atau disebat tidak
melebihi enam sebatan atau dihukum dengan mana-mana kombinasi hukuman itu.
(2) Mana-mana
orang yang:-
(a) melacurkan
isterinya atau anaknya atau kanak-kanak dalam peliharaannya; atau
(b)
menyebabkan atau membenarkan isterinya atau anaknya
atau kanak-kanak dalam peliharaannya melacurkan diri,
adalah melakukan suatu kesalahan
dan apabila disabitkan boleh didenda tidak melebihi lima ribu ringgit atau
dipenjarakan selama tempoh tidak melebihi tiga tahun atau disebat tidak
melebihi enam sebatan atau dihukum dengan mana-mana kombinasi hukuman itu.”
(c)
Muncikari di bawah peruntukan seksyen
24 enakmen yang sama :
“Mana-mana orang yang bertindak sebagai muncikari
adalah melakukan suatu kesalahan dan apabila disabitkan boleh didenda tidak
melebihi lima ribu ringgit atau dipenjarakan selama tempoh tidak melebihi tiga
tahun atau disebat tidak melebihi enam sebatan atau dihukum dengan mana-mana
kombinasi hukuman itu.”
(d)
Persetubuhan luar nikah di bawah peruntukan seksyen
25 enakmen yang sama :
“(1)
Mana-mana orang lelaki yang melakukan persetubuhan dengan orang perempuan yang
bukan isterinya yang sah adalah melakukan suatu kesalahan dan apabila
disabitkan boleh didenda tidak melebihi lima ribu ringgit atau dipenjarakan
selama tempoh tidak melebihi tiga tahun atau disebat tidak melebihi enam
sebatan atau dihukum dengan mana-mana kombinasi hukuman itu.
(2)
Mana-mana orang perempuan yang melakukan persetubuhan dengan orang lelaki yang
bukan suaminya yang sah adalah melakukan suatu kesalahan dan apabila disabitkan
boleh didenda tidak melebihi lima ribu ringgit atau dipenjarakan selama tempoh
tidak melebihi tiga tahun atau disebat tidak melebihi enam sebatan atau dihukum
dengan mana-mana kombinasi hukuman itu.
(3) Hakikat
bahawa seorang perempuan hamil luar nikah akibat daripada persetubuhan yang
dilakukan dengan kerelaannya dan sedang dia sedar tentang perbuatannya adalah
keterangan prima facie tentang pelakuan kesalahan di bawah
subseksyen (2) oleh orang perempuan itu.
(4)
Bagi maksud subseksyen (3), seseorang perempuan yang melahirkan anak yang
sempurna sifatnya dalam tempoh yang kurang daripada enam bulan qamariah dari
tarikh pernikahannya hendaklah disifatkan telah hamil luar nikah.”
(e)
Perbuatan sebagai persediaan
untuk melakukan persetubuhan luar nikah yang diperuntukkan di dalam
seksyen 26 enakmen yang sama :
“Mana-mana
orang yang melakukan apa-apa perbuatan sebagai persediaan untuk melakukan
persetubuhan luar nikah, walaupun perbuatan itu tidak sampai ke tahap suatu
percubaan untuk melakukan suatu kesalahan di bawah seksyen 25, adalah melakukan
suatu kesalahan dan apabila disabitkan boleh didenda tidak melebihi lima ribu
ringgit atau dipenjarakan selama tempoh tidak melebihi tiga tahun atau disebat
tidak melebihi enam sebatan atau dihukum dengan mana-mana kombinasi hukuman
itu.”
(f) Persetubuhan yang bertentangan dengan hukum tabi’i di bawah peruntukan
seksyen 28 juga di bawah enakmen yang sama :
“Mana-mana orang yang melakukan persetubuhan
bertentangan dengan hukum tabii dengan mana-mana lelaki, perempuan atau
binatang adalah melakukan suatu kesalahan dan apabila disabitkan boleh didenda tidak
melebihi lima ribu ringgit atau dipenjarakan selama tempoh tidak melebihi tiga
tahun atau disebat tidak melebihi enam sebatan atau dihukum dengan mana-mana
kombinasi hukuman itu.”
(g)
Khalwat seperti yang diperuntukkan di
bawah seksyen 29 enakmen yang sama :
(1)
Mana-mana:-
(a) orang lelaki yang
didapati berada bersama dengan seorang atau lebih daripada seorang perempuan
yang bukan isteri atau mahramnya;
(b)
orang perempuan yang didapati berada bersama dengan
seorang atau lebih daripada seorang lelaki yang bukan suami atau mahramnya,
di mana-mana
tempat yang terselindung atau di dalam rumah atau bilik dalam keadaan yang
boleh menimbulkan syak bahawa mereka sedang melakukan perbuatan yang tidak
bermoral adalah melakukan suatu kesalahan dan apabila disabitkan boleh didenda
tidak melebihi tiga ribu ringgit atau dipenjarakan selama tempoh tidak melebihi
dua tahun atau kedua-duanya.
6.0 Contoh Kes-Kes Mahkamah Yang
Berkaitan.
Merujuk kes mal, Nasirai Bin Kasdi lwn. Ratni Hartini Binti Ramlan[41]
yang mana Mahkamah telah mensabitkan bahawa pernikahan antara Pemohon dan Responden
yang berlangsung pada 30 Disember 2003 di Sungai Buloh Selangor adalah sebuah
perkahwinan yang fasid dan persetubuhan yang
berlaku di antara Plaintif dengan Defendan selepas akad nikah pada 30 Disember
2003 adalah wati’ syubhah. Walau bagaimanapun, Mahkamah telah
mengesahkan anak yang lahir pada 2 Ogos 2007 di Hospital Slim River Perak yang
merupakan hasil daripada pernikahan tersebut boleh dinasabkan kepada bapanya (Defendan) dan disifatkan sebagai
anak sah taraf kerana telah memenuhi syarat-syarat penentuan nasab dengan sebab
perkahwinan yang fasid. Hakim Bicara telah mengambil langkah berhati-hati dalam
menentukan nasab demi untuk mencerahkan masa depan kehidupan anak tersebut.
Kes Ismail lwn. Kalam[42]
yang mana pihak yang menuntut telah menceraikan isterinya pada 28 September
1985. Seorang anak telah dilahirkan pada 23 September 1989. Oleh kerana jarak
perceraian dengan tarikh anak itu dilahirkan adalah lebih dari empat tahun,
Mahkamah telah memutuskan bahawa anak tersebut tidak boleh dinasabkan kepada
bekas suami ibu anak tersebut.
Selain itu, kes Fatimah binti Abdullah dan Seorang lagi lwn. Mat Zin
bin Kassim[43],
Mahkamah di dalam kes ini telah mensabitkan nasab seorang anak yang dilahirkan
oleh ibunya selepas lebih kurang setahun perceraian dengan bapanya. Dalam
mensabitkan nasab Zainal Abidin kepada Responden, Mahkamah juga telah mengambil
kira bahawa sepanjang perkahwinan mereka selama 39 hari, ada berlakunya
persetubuhan di antara Pemohon dan Responden sebanyak lima kali dan anak itu
telah dilahirkan lebih enam bulan dari tarikh persetubuhan tersebut.
Seterusnya, di dalam kes jenayah Pendakwa Syarie
lwn. Mohd Khairul Anuar bin Mokhtar dan Zaitu Hafilah binti Mat Ariffin[44],
atas pengakuan kedua-dua tertuduh Mahkamah telah menjatuhkan hukuman
kepada kedua-dua pesalah di
bawah peruntukan seksyen 26 Enakmen
Jenayah Syariah (Negeri Selangor) 1995 iaitu kesalahan persediaan
melakukan hubungan luar nikah dengan hukuman denda berjumlah RM4900.00
atau penjara selama dua bulan jika gagal membayar denda mulai dari tarikh
hukuman diputuskan bagi setiap seorang. Hakim Bicara
dalam alasan penghakimannya berpendapat
Mahkamah perlu memberikan pengajaran dan peringatan kepada tertuduh dan juga
masyarakat umum tentang betapa beratnya kesalahan perbuatan tersebut dan menjelaskan
tujuan undang-undang digubal sedemikian rupa adalah sebagai inzar
(peringatan), ihzar (pencegahan), uqubah (pembalasan), taadib
(pemulihan) dan sadduzarai’ (menyekat pintu kefasadan). Ruh perlaksanaan
dan penguatkuasaan undang-undang bertujuan memelihara maqasid syariah yang lima
iaitu agama, nyawa, maruah, harta dan keturunan.
Dalam kes jenayah antara Pendakwa Syarie Negeri Sabah
lwn. Mad Ranger[45], Mahkamah Tinggi Syariah
Kota Kinabalu telah menerima pakai keterangan pakar berdasarkan ujian DNA ke
atas tertuduh dan anak yang dilahirkan oleh pasangan wanita tertuduh dalam kes
persetubuhan haram di bawah Seksyen 80 Enakmen Kesalahan Jenayah Syariah (Negeri
Sabah) 1995. Keterangan pakar DNA menunjukkan wujud hubungan nasab antara
tertuduh dengan anak yang dilahirkan oleh pasangan wanita Tertuduh. Berdasarkan
keterangan melalui ujian DNA dan keterangan lain, Mahkamah Tinggi Syariah telah
mensabitkan bahawa tertuduh bersalah.
7.0 Kesimpulan.
Peruntukan undang-undang Syariah yang sedia ada kini telah digubal bagi
memelihara nasab dan keturunan umat Islam. Justeru itu, sekiranya wujud
pertikaian mengenai nasab atau kesahtarafan seseorang anak, maka ia boleh
diputuskan oleh Mahkamah Syariah. Kita sebagai umat Islam yang prihatin dan
progresif perlu menyedari bahawa institusi kekeluargaan adalah perlu dipertahankan
kerana punca terbesar keruntuhan bagi sesebuah masyarakat adalah berpunca
daripada kehancuran institusi keluarga.
*Seminar Aqidah
Sohehah Usrah Sa’idah Peringkat Daerah Gombak.
**Hakim Mahkamah
Tinggi Syariah Negeri Selangor.
[5] Yusuf
al-Qaradhawi, Madkhal Li Dirasat al-Syariah al-Islamiyyah, Beirut :
Muassasah al-Risalah, (1993), hlm. 53.
[6] Al-Syatibi, Al-Muwafaqat fi Usul al-Syari’ah,
Kairo, Jil. 1, (t.t), hlm.6.
[8] Lihat penulisan Che Maryam Ahmad
dalam artikel di bawah tajuk “Penentuan Nasab Dan
Amalannya Di Mahkamah Syariah Malaysia”, dalam Syariah Dan Undang-Undang Satu Perbandingan, Kuala Lumpur :
Utusan Publications, 2004, hlm.258.
[9] Lihat penulisan Fatimah Muliana, Siti Khatijah Ismail dan Najmiah
Omar dalam artikel di bawah tajuk “Penggunaan DNA Bagi Penentuan Nasab al-Walad
Li al-Firasy dalam Peruntukan Undang-undang Keluarga Islam di Malaysia”, dalam Jurnal
Islam Dan Masyarakat Kontemporari Keluaran Khas, Kuala Terengganu : Fakulti
Pengajian Kontemporari Islam UNISZA, 2011, hlm.17.
[10] Lihat “Bab al-Walad Lil Firaasy Hurratan kaanat au Amatan”,
dalam kitab al-Faraaid, Fathul Baari, 12/32.
[11] Fatimah Muliana, Siti Khatijah Ismail dan Najmiah Omar, op.cit,
hlm.19.
[12] Shawkani, Naylul Authar, Bab Li’an, Beirut : Darul Ibn
Hazm, (t.t), hlm. 2399.
[13] Muhammad Uqlah, Nizam al-Usrah fil Islam, Jil. 3, Maktabah
ar-Risalah al-Hadithah, (2002), hlm.387.
[14] Ibn Rushd, Bidayah
al-Mujtahid, Jil.2, Kaherah : Matba‘ah al-Kuliyyat al-Azhariyyah, (1966),
hlm.352.
[15] Wahbah
al-Zuhayli, al-Fiqh al-Islami wa Adillatuh, jld.7, Damshik : Dar
al-Fikr, (1985), hlm.675.
[19] Ahmad Irfan bin Ikmal Hisham, Kaedah Hitungan Tempoh Enam Bulan Dua Lahzah Mengikut Taqwim Hijriy
Untuk Penentuan Status Sah Nasab Serta Beberapa Furu’ Masa’il, hlm.6.(Draf
laporan kajian dibentang untuk diwacanakan di dalam Muzakarah Falak 2013 anjuran
JAKIM bertarikh 27-29 Ogos 2013 di MS Garden Hotel Kuantan).
[25] Ibid.
[26] Ibid.
[29] Fiqh &
Perundangan Islam (terjemahan),
(Wahbah al-Zuhayli), Syed Ahmad Syed Hussain et.al., jld.VII, Kuala
Lumpur : DBP, (2001), hlm.861.
[30] Al-Sheikh Sulaiman
bin Muhammad, Bujairimi `ala Al-Khatib, jld. 4, Beirut
: Dar al-Kutub al-Ilmiah, (1996), hlm.175.
[38] Al-Fiqh
al-Manhaji ‘ala Mazhab al-Imam Asy-Syafie (terjemahan), (Dr. Mustafa al-Khin, Dr Musatafa
al-
Bugha &
‘Ali al-Sharbaji), jld.4, Kuala Lumpur : Pustaka Salam, (2009), hlm.918.
[39] Hj. Abdul Majid
bin Omar, Kedudukan Anak Tak Sah Taraf : Dari Aspek Pandangan Syarak, Nasab
Dan Pewarisan Serta Kekeluargaan Islam, (Kertas kerja ini dibentangkan pada
Kempen ‘Sah Nikah, Sah Nasab’, anjuran Bahagian Pembangunan Keluarga, Sosial
dan Komuniti, JAKIM, 18 Mac 2013, di Institut Latihan Islam Malaysia (ILIM),
Bangi, Selangor), hlm.8.
0 comments:
Post a Comment